Vurgu - Tonlama - Seslendirme

Oya'lar yarın bize gelecek.

Oya'lar bize yarın gelecek.

Yarın bize Oyalar gelecek.

Yukarıdaki tümceler kurallı, koyu yazılan sözcükler önemseniyor.  Diğer  sözcüklere    göre   baskılı söylenmesi gerekiyor. Önemsenen öğe yükleme yakın olan öğedir. Ancak, devrik tümcelerde önemsenen öğe genellikle yüklemdir.

Örneğin,

Besle kargayı oysungözünü..

Bilmem ben kendime çeki düzen vermesini.

Tümcenin okunuşunda sözcükleri söylerken tümceye  güzellik ve yeni anlamlar yüklemek için bazı sözcükleri diğerlerine göre daha baskılı okuruz, bu olaya vurgu denir.

Tümceyi söylerken yapısını, öğe düzenini, taşıdığı duygu   ve düşünceyi dikkate almak             durumundayız. Ayrıca, önemsenen öğe diğer öğelere göre daha baskılı okunacağından tümcenin dizilişinde de ayrıcalıklara yol açar

Tümcenin söylenişi vurgu ve tonlamayla tek düzelikten kurtularak ezgisel bir değer kazanır. Bu bakımdan vurgu, tonlama -sesin alçaltılıp yükseltilmesi- nerede, nasıl yapılması gerektiği üzerinde durmamız gerekir.

VURGU VE TONLAMANIN GÖSTERİLMESİ

Kahveci bize iki tahta iskemle verdi.(MŞE)

Bugün babanı göremezsin, kızım.(HEA)

Dil bayramı kutlu olsun!

Ben sana dememiş miydim?

Yukarıdaki tümcelerden birincide vurgu nesne de, ikinci de belirteç tümlecinde, üçüncü ile dördüncüdeyse yüklem de bulunmaktadır. Bu örneklerde mantıkça vurguyu gördük. Bir de duyuş vurgusuvardır. Bu vurguya söylev ve şiirlerde başvurulur.

Taştı’n yine deli gönül

Sula’rgibi çağlar mısın?

Aktı’n yine kanlı yaşım

Yollarımı bağla’r mısın?

Yunus Emre

 Ey Türk gençliği! Birinci vazife’n Tür’k istiklâlini, Tür’k Cumhuriyetini ile’lebet muhafaza  ve müdafaa etmekti’r. Mevcudiyetini’n ve istikbalini’n yegâ’ne temeli budu’r. Bu tem’el seni’n e’n  kıymetli hazinendir.                                                                                                                            

Ordu’lar ilk hedefiniz Akdeniz’dir ileri!

Atatürk

Ne’rden çıktı bu cenaze? Ölen kim?          

Cahit Sıtkı Tarancı

Sula’r mı yandı? Ne’den tunca benziyor mermer?

Ahmet Haşim

Vurgulu okunanlar kesme işaretiyle gösterilmiş, tonlama yapılan sözcükler de koyu yazılmıştır.

Sesin alçalıp yükselmesine, sertleşip yumuşamasına, incelip kalınlaşmasına tonlama             denir.Yukarıda koyu yazılan “cenaze/kim/yandı/mermer” sözcükleri yükselen tonlamayla  söylenir.Sesin titremesi sonucu oluşan tonlama sözü tek düzelikten kurtarıp söze ezgisel bir değer kazandırır.Tonlama tümcenin  taşıdığı duygu ve düşünceye göre yapılır.Yalın tümce alçalan  tonlamayla söylenir.

Ali bugün gitti.(alçalan tonlama)

Ali bugün gitti mi? (yükselen tonlamayla)

Hava Hanım yemek pişirir, çamaşır yıkar, fakat hiçbir zaman hizmetçi muamelesi görmezdi. (  yükselen, yükselen, alçalan tonlamayla)

Haide Edip  Adıvar      

Yorgan gitti, kavga bitti. (yükselen, alçalan tonlamayla)

Tonlamalar, yalın tümcede alçalan, soru tümcesinde yükselen, sıralı tümcelerde yükselen tonlama giderek sonda alçalır. Yukarıdaki örnek tümcelerde tonlamanın bu özelliklerini gördük.

TÜMCE VURGUSU       

Bir kez de çocuğu Samsun’a ben götüreceğim.

“Ben” sözcüğü tümcede vurgulu okunması gereken sözcük. Yükleme en yakın olan sözcük önemsenen öğe  olduğundan diğerlerine göre daha vurgulu okunur. Tümcenin iletisi önemsenen öğeyle sağlanır. Vurguyla önemsenen öğe değişince tümcenin iletsi de değişir.

Tümcede sözcüğün ya da sözcük öbeğinin diğerlerine göre vurgulu okunmasına tümce vurgusu denir. Tümce vurgusu tümcenin özelliğine göre değişebilmektedir. Tümce vurgusu tümcenin gizini taşır. Kurallı, devrik, ad tümcelerinde vurgu değişik öğelerdedir.

-Kurallı ad tümcelerinde vurgu yüklemdedir.

Gönül kimi severse güzel odur!

Devrik tümcede vurgu tümce başındaki öğededir.

Okumalı herkesi kardeşim.

-Soru ekiyle yapılan devrik tümcelerde vurgu mi soru  ekiyle birlikte kullanılan öğededir.

Sen mi geldin iki gözüm!

 Kurallı eylem tümcesinde eylemden önceki sözcük  vurgulu okunur

Gençlik yıllarım hızla geçti.

ÖBEK VURGUSU

“Bir kez” sözcük öbeğinde (önad tamlaması) “bir” vurgulu okunur bu da öbek vurgusu olarak adlandırılır.

SÖZCÜK VURGUSU

“çiçek, çiçekler” sözcüklerinde vurgu son hecede bulunmaktadır.

Samsun” sözcüğünde vurgu “sam-” hecesindedir. İki heceli yer adı olan sözcükte vurgu başa doğru kaymıştır.

“Denizli” yer adında vurgu ortadadır.Çok heceli yer adı, birinci hece açık, ikinci kapalı, üçüncü hece de açık.Vurgu kapalı hecede bulunmaktadır.Ses sayısı fazla olan hece vurguyu     çeker.

Sözcüklerin hangi hecesinde vurgunun bulunduğunu gösteren vurguya sözcük vurgusu denir.

Bir heceli sözcüklerde vurgu bulunmaz. Örneğin, kar, Muş, su  vb.

Geldi mi ? Gelme.” Sözcükleri tümce durumundadır. Vurgu “-di, Gel” hecelerindedir. Soru eki“-mi”, olumsuzluk eki  “-me” vurguyu çekmemektedir.

Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak

Sönmeden yurdumun üstünde tütenen son ocak

O benim milletimin yıldızıdır parlayacak

 O benimdir o benim milletimindir ancak

Mehmet Akif Ersoy  

 Vurgulamalar koyu yazılmıştır.

VURGULAMAYLA İLGİLİ ÖZEL DURUMLAR

1. Birkaç belirteç ve bağlaçta vurgu başa doğru kayar.

Şimdi, ancak, haydi, aferin vb.

Şimdi geliyorum. Ancak, çalışanlarla yükselir bu yurt. Haydi, durma koş. Aferin, benim  oğluma.

2. Tür adları yer adı olarak kullanılınca vurgu başa kayar.

Kartal, Sirkeci, Kazan, Keskin, Pazar, Çeşme, Yatağan, Bayındır,Tokat, Ordu, Zonguldak   vb.

3. Tür adları yer adı olarak kullanılmazsa vurgu sonda yer alır.

kartal, sirkeci, yatağan, tokat, ordu vb.

4. “-ce”eki önad, belirteç görevinde kullanılan sözcükte vurguyu üzerine çeker.

Bolca (giysi), yumuşakça (kumaş), güzelce (ev); bolca  (yedi), kardeşçe (yaşadı), insanca  (konuştuk) vb.

5. Dil adı türeten “-ce” eki vurguyu çekmez.

Türkçe, Almanca vb.

6. “ile, ise, idi,i miş, iken” bitişik azıldığında değişerek “le,-se,-di,-miş, ken” olur bu nedenle vurguyu çekmez.

tebeşirle, yazacaksa, kardeşiyle, istediyse, çalışkandı vb.     

7. Sesteş sözcükler arasında vurgu değişikliği olur.

Rekoru bindiği at kırdı. Çocuk camı kırdı.

8. Bileşik sözcüklerde vurgu başa kayar.Öbek vurgusu  özelliği gösterir.Bu nedenle birinci öğe  vurgulu okunur.

aslanağzı, Ortaköy, karasinek, onbaşı

9. Kimi bileşik sözcüklerde –adlar, önadlar- vurgu son heceye kayar.

Kahvaltı, baykuş, kırkayak, seksen, sütlaç, açıkgöz, pisboğaz, gözüpek vb.

10. Belirtili ad tamlaması, bağlaç öbeği ve ikilemlerin iki  öğesi de vurguludur.

evin çatısı,barışın sevinci ;

Ali ile Veli, gerek ben gerek sen ;

yavaş yavaş, ışık ışık. büyüklü küçüklü vb.

11. Kişi adlarında vurgu son hecededir, ancak çağırma durumlarında vurgu ilk heceye kayar.

Gökşin, Orhan, Umut;

Gökşin, Orhan, Umut

12. Bütün heceleri açık olan yer adlarının ilk ya da ikinci    heceleri vurguludur.

Anadolu, Adana, Rumeli, Görele vb.

13. Yer adlarında kapalı hecenin vurguyu çekmesi iki heceli sözcüklerde başta, ikiden çok heceli sözcüklerde vurgu      kapalı olan ikinci hecededir.

Artvin, Bafra, Düzce, İzmir,

Edirne, Çanakkale, Diyarbakır, Erzinca

14. Sözcük vurgusu değişik hecelere kaydırılırsa anlam değişmesine yol açabilir.

Görüşmeden çıktı. (Vurgu “-rüş” hecesinde, sözcükteki anlam “Görüşme gerçekleşmemiş.”)

Görüşmeden çıktı. (Vurgu “-me” hecesinde olursa sözcüğün anlamı, “Görüşme gerçekleşmiş.”

Bu açıklamaları başka tümcede gösterelim:

Türk kurmayı görüşmeden ayrıldı.

Türk kurmayı görüşmeden iyi sonuç aldı.

Birinci tümce “-me” olumsuzluk eki, ikincideyse “-me” eki yapım ekidir.